Fazla Mesainin Hesaplanmasında Uyku İmkânı ve Her İşin Kendine Özgü Niteliği

---

Giriş:

İşçilik alacaklarında en önemli kalemlerden biri fazla mesai ücretidir. Uygulamada işverenler çoğu zaman bu ücreti vermekten kaçınmakta, izin veya tatil günlerine denkleştirmeye çalışmakta yahut eksik hesaplamaktadır. İşçi ise bu alacağını genellikle iş sözleşmesi sona erdikten sonra talep etmektedir.

Fazla mesainin hesabında kural olarak haftalık 45 saati aşan çalışmalar esas alınsa da, günlük 11 saati aşan süreler de fazla mesai kapsamındadır. Burada özellikle dikkat edilmesi gereken husus, işçinin yaptığı işin niteliğine göre ara dinlenmelerin ve uyku imkânının belirlenmesidir. Çünkü çalışma süresinden mahsup edilecek bu süreler doğrudan fazla mesai alacağının miktarını etkiler. Buna rağmen uygulamada, her işin özelliği gözetilmeksizin, önceki içtihatların şablon gibi kullanıldığı ve işçinin alacağının eksik hesaplandığı görülmektedir.

Bu yazıda, günlük fazla mesai hesabında ara dinlenmelerin ve uyku imkânının nasıl dikkate alınması gerektiği yargı kararları ışığında incelenecektir.

Genel Olarak Fazla Mesai Kavramı:

İş Kanunu’nun 41/1. maddesi fazla mesaiyi, haftalık 45 saati aşan çalışmalar olarak tanımlar:

“Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır.”

Ancak bu hüküm, işverenlerin ve bilirkişilerin zihninde fazla mesainin tek ölçütü olarak yer etmektedir. Oysa İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4/3. maddesi açıkça, “Günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamaz.” demektedir.

Bu düzenleme, özellikle 24/48 vardiyasıyla çalışan ve denkleştirme esasının uygulanmadığı işlerde önemlidir. Zira işçi, haftalık 45 saati aşmasa da tek bir gün içinde 11 saati aşan çalışmaya zorlanabilir. Örneğin hemşire ya da itfaiye personeli 24 saat aralıksız çalıştığında, haftalık toplam süre 45 saati geçmese bile günlük sınır aşıldığından fazla mesai doğacaktır.

Yargı Kararlarıyla Fazla Mesai Kavramı

Uyku İmkânı ve Ara Dinlenmenin Belirlenmesi:

Fazla mesai alacaklarının hesabında, işçinin gerçekten ne kadar dinlenme imkânına sahip olduğunun doğru belirlenmesi kritik önemdedir. Dinlenme süresinin olduğundan uzun kabul edilmesi, işçinin alacağını doğrudan azaltmaktadır.

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, 24 saat çalışan bir itfaiye işçisinin fazla mesai talebini değerlendirdiği kararında (YHGK, E. 2014/22-2468, K. 2017/229, T. 08.02.2017), yerel mahkemenin işçinin 10 saat dinlendiğini kabul etmesini hatalı bulmuştur. Mahkeme, emsal olarak radyolink istasyonlarında çalışan işçilerin dosyalarına dayanmış; ancak Yargıtay şu tespiti yapmıştır:

“Radyolink istasyonunda çalışan işçi, aynı zamanda uyku ihtiyacını da dinlenme süresi içinde yerine getirmektedir. Oysa itfaiye işçisinin fiili çalışma koşulları bundan farklıdır.”

Bu gerekçeyle Yargıtay, itfaiye işçisinin 24 saatlik çalışmasında yalnızca yemek ve sair ihtiyaçlar için toplam 4 saat ara dinlenme kabul edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Böylece işçinin 24 saatlik nöbetinde 20 saat fiili çalışma bulunduğu, bunun da 11 saati aşan kısmının fazla mesai olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Uyku İmkânının Somut Olarak Araştırılması:

Uyku imkânının varlığının somut şekilde tespit edilmesi gerektiği, Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin kararında da vurgulanmıştır (Y9HD, E. 2017/21853, K. 2017/10287, T. 12.06.2017). Kararda, gümrüksüz satış mağazasında çalışan işçinin uyuma imkânı olup olmadığı araştırılmadan 24 saatten 10 saat ara dinlenme düşülmesinin hatalı olduğu belirtilmiştir.

Sonuç:

Yukarıdaki içtihatlar göstermektedir ki fazla mesai hesabında her işin kendi niteliği esas alınmalıdır. Hemşire, itfaiye işçisi gibi uyku imkânının bulunmadığı işlerde 24 saat çalışan işçi için yalnızca 4 saatlik ara dinlenme kabul edilmeli; kalan sürede günlük 11 saati aşan kısmın fazla mesai olduğu tespit edilmelidir.

Buna karşılık, uyku imkânı olan işlerde, bu husus somut şekilde araştırılmalı ve çalışmanın niteliği dikkate alınarak ara dinlenme süresi belirlenmelidir. Yanlış emsallerin şablon gibi uygulanması, işçinin alacağının eksik hesaplanmasına yol açmaktadır.

Sonuç olarak, işçi alacağını talep ederken işin niteliğini, varsa toplu iş sözleşmesini ve gece çalışmasının hangi saatlere denk geldiğini ortaya koymalı; ispat araçlarını özenle seçmelidir. Çünkü fazla mesai alacağının tam ve doğru hesaplanması, işin gerçek koşullarının titizlikle ortaya koyulmasına bağlıdır.

Saygılarımızla,

Av. M. Deniz HELVACI